Εισαγωγικά

Τα άτομα που δεν μπορούν να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους με αποτέλεσμα να αναπτύσσουν εξαρτητικές συμπεριφορές διακρίνονται από μια σειρά κοινών χαρακτηριστικών ανεξαρτήτως του είδους του εθισμού. Τα κυριότερα από αυτά είναι η εμμονική και ψυχαναγκαστική επαναληπτικότητα της συμπεριφοράς (το άτομο καταφεύγει στην εξαρτητική συμπεριφορά παρά το γεγονός ότι δεν το επιθυμεί). Ο εμμονικός χαρακτήρας του εθισμού καθώς ο πάσχων αποζητά συνεχώς την επανάληψή του εις βάρος άλλων σημαντικών εκφάνσεων της ζωής του όπως είναι οι διαπροσωπικές σχέσεις, η σχολική, πανεπιστημιακή ή η επαγγελματική απόδοση ή ακόμη και η ίδια η προσωπική φροντίδα. Ένα ακόμη ειδοποιό στοιχείο της αδυναμίας ελέγχου της παρόρμησης είναι τα στερητικά συμπτώματα που συνοδεύουν τη διακοπή της και στα οποία συμπεριλαμβάνονται η ευσυγκινησία, η έντονη επιθυμία επανάληψης της συμπεριφοράς, η νευρικότητα. Πολύ κοινά συμπτώματα επίσης περιλαμβάνουν την άρνηση (το άτομο αρνείται να δεχτεί ότι πρόκειται για δυσλειτουργική συμπεριφορά που το καθιστά προβληματικό σε άλλους τομείς της ζωής του και της συσχέτισής του με τους άλλους), την απόκρυψη της συμπεριφοράς από τα οικεία και τα κοντινά πρόσωπα, τα κενά μνήμης κατά τη διάρκεια έξαρσης της εθιστικής συμπεριφοράς, την έλλειψη μέτρου, καθώς ο εθισμός επιδεινώνεται ολοένα και περισσότερο χωρίς το άτομο να είναι σε θέση να το αντιληφθεί και να το ελέγξει.

Τζόγος, Χαρτοπαιξία και Τυχερά Παίγνια

Η εξάρτηση από τον τζόγο μπορεί να αποκτήσει ψυχαναγκαστικό και εμμονικό χαρακτήρα. Παρά τα υποκείμενα ψυχικά προβλήματα που υποκρύπτει, η εξάρτηση καθεαυτή περιλαμβάνει μια σειρά από ειδοποιά συμπτώματα:

• υπερβολική ενασχόληση με τα τυχερά παιχνίδια που καταλαμβάνει πολύ μεγάλο μέρος του χρόνου του πάσχοντος
• κατασπατάληση χρημάτων
• παραμέληση υποχρεώσεων στο σπίτι, στη δουλειά, στο σχολικό ή πανεπιστημιακό περιβάλλον
• μακρόχρονη απουσία από το σπίτι ή απόσυρση

Γενικότερα οι επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής τόσο του πάσχοντος όσο και των οικείων του είναι ιδιαιτέρως αρνητική, ενώ το ίδιο το άτομο βιώνει τον εθισμό του ενοχικά. Δεν είναι σπάνιο τα άτομα που χάνουν τον έλεγχο της παρόρμησης για τζόγο να παρουσιάζουν εξάρτηση και από ουσίες.

Εξάρτηση από το Διαδίκτυο

Η συγκεκριμένη εξάρτηση πλήττει κυρίως τις νεαρότερες ηλικίες και εμφανίζεται με μια ποικιλία συμπτωμάτων. Τα άτομα που εξαρτώνται από το διαδίκτυο παρουσιάζουν:

• έντονη κόπωση
• έλλειψη ύπνου
• απάθεια
• μειωμένη σχολική, πανεπιστημιακή ή επαγγελματική απόδοση
• άρνηση
• ευσυγκινησία που προκαλεί συχνά ξεσπάσματα οργής και οξυθυμία
• αδυναμία διαχείρισης χρόνου, ιδιαίτερα καθώς ο πάσχων αφιερώνει ολοένα και περισσότερο χρόνο στην ενασχόληση με τον υπολογιστή ακόμη κι αν τούτο έχει σοβαρό αντίκτυπο στη σχολική του απόδοση ή οδηγεί ακόμη και στην απώλεια της εργασίας του

Τα άτομα που έχουν εξαρτηθεί, συχνά θα πουν ψέματα για τον χρόνο που αφιέρωσαν στον υπολογιστή, ενώ οι σκέψεις τους στρέφονται σχεδόν αποκλειστικά γύρω από το διαδίκτυο και την προσδοκία της επόμενης σύνδεσης, καθώς ο χρόνος που αφιερώνουν στον υπολογιστή βαίνει μονίμως αυξανόμενος. Κυριότερη πηγή ικανοποίησής τους είναι το διαδίκτυο το ίδιο, ενώ οι προσπάθειες να διακοπεί η εμμονική ασχολία πέφτουν στο κενό με αποτέλεσμα να αναπτύσσεται μελαγχολία, κατάθλιψη, οργή και ανησυχία μετά από κάθε αποτυχημένη απόπειρα να σταματήσουν τον εθισμό τους. Επιπροσθέτως ο πάσχων συχνά μπορεί να ριψοκινδυνέψει εξαιτίας της εξάρτησής του την απώλεια μιας σημαντικής σχέσης ή μιας επαγγελματικής ή εκπαιδευτικής προοπτικής. Η χρήση του διαδικτύου καταντά αποφευκτική συμπεριφορά και τρόπος να καταπραϋνθούν άλλα δυσάρεστα συναισθήματα (ενοχές, κατάθλιψη, άγχος, ματαιώσεις, απόρριψη, αίσθημα αβοηθησίας-ανημπόριας). Ένα ακόμη χαρακτηριστικό του εξαρτημένου είναι η επιμήκυνση του χρόνου παραμονής μπροστά στον υπολογιστή σε αντίθεση με τις αρχικές του προθέσεις.

Αγοραστική Εξάρτηση

Η αγοραστική εξάρτηση εκδηλώνεται ως αιφνίδια αγορά καταναλωτικών αγαθών που δεν είναι απαραίτητα. Όταν η επιθυμία για τέτοιες αγορές είναι υπέρμετρη, χρόνια και παρορμητική, η εξάρτηση χαρακτηρίζεται ψυχαναγκαστική υπερκατανάλωση και έχει σοβαρές συνέπειες καθώς οδηγεί σε οικογενειακά και νομικά προβλήματα αλλά και δυσβάσταχτα οικονομικά χρέη. Τα συμπτώματα που συνδέονται με την ψυχαναγκαστική υπερκατανάλωση είναι ποικίλα. Γενικότερα περιλαμβάνουν:

• την τάση για δαπάνες και αγορές όταν το άτομο έρχεται αντιμέτωπο με αρνητικά συναισθήματα όπως η ματαίωση, ο θυμός, η θλίψη, η μοναξιά, το άγχος
• τις εμμονικές σκέψεις για τα χρήματα
• την αίσθηση πλησμονής και ευχαρίστησης όταν αγοράζονται τα αγαθά
• το αίσθημα της ντροπής μετά από την υπερκατανάλωση
• τα ψέματα για το ποσό που ξοδεύτηκε και το είδος των αγορών
• τις αγορές με χρήση πιστωτικής κάρτας
• την αίσθηση της ανημπόριας όταν το άτομο δεν έχει μαζί του την πιστωτική του κάρτα
• την υπέρβαση του αρχικού του προϋπολογισμού στις αγορές
• τη χρονιότητα του προβλήματος
• την επιστροφή των προϊόντων που έχουν αγοραστεί και την έναρξη νέου φαύλου κύκλου αγορών
• την ανάπτυξη διαπροσωπικών προβλημάτων εξαιτίας των αγοραστικών συνηθειών

Η εμφάνιση της πάθησης σχετίζεται με την πρόσκαιρη βελτίωση της διάθεσής του ατόμου κατά τη διάρκεια των αγορών. Η παροδική αυτή αίσθηση ευχαρίστησης μπορεί σιγά σιγά να οδηγήσει στην υιοθέτηση αυτής της συμπεριφοράς προκειμένου να καλυφθούν άλλες συναισθηματικές δυσκολίες με αποτέλεσμα τον εθισμό και την εξάρτηση από την υπερκατανάλωση.

Εξάρτηση από Ναρκωτικά (μη ενέσιμα)

Τα ναρκωτικά εν γένει επηρεάζουν τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου παρεμβαίνοντας στη δράση των νευροδιαβιβαστών. Όσο πιο άμεση είναι η επίδραση του ναρκωτικού τόσο πιο εξαρτησιογόνο γίνεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η κοκαΐνη. Αρχικά, η λήψη της γινόταν μέσω της μάσησης φύλλων του φυτού από το οποίο παράγεται, και η επίδρασή της περιοριζόταν στην αύξηση της εγρήγορσης και στον περιορισμό του αισθήματος κόπωσης, χωρίς ωστόσο να προκαλεί και αίσθημα ευφορίας. Η κρυσταλλική κοκαΐνη, αντίθετα, όταν λαμβάνεται μέσω των ρινικών αεραγωγών έχει πολύ ταχύτερη επίδραση στον εγκέφαλο που ξεκινά 4 έως 10 λεπτά μετά την εισπνοή των κρυστάλλων. Μια άλλη μορφή κοκαΐνης, το κρακ, αποτελεί περαιτέρω εξέλιξη του ναρκωτικού που επιτρέπει τη λήψη του μέσω καπνίσματος και δρα μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Όσο μικρότερος είναι ο χρόνος επίδρασης του ναρκωτικού στον εγκέφαλο τόσο πιο εξαρτητική γίνεται η ουσία.
Τα προβλήματα που προκύπτουν από την κατάχρηση ουσιών είναι δύσκολο να κατηγοριοποιηθούν. Μπορεί να περιλαμβάνουν κοινωνικές, σωματικές, διαπροσωπικές, νομικές και ψυχολογικές δυσκολίες και συνιστούν δυσπροσαρμοστικά μοτίβα κατάχρησης ουσιών που οδηγούν σε κλινικά σημαντική έκπτωση στη λειτουργικότητα του εξαρτημένου ατόμου και σε αρνητικές επιπτώσεις σε κάποιο από τα ακόλουθα πεδία:

• χρήση σε περιστάσεις που μπορεί να αποβούν σωματικά επικίνδυνες
• νομικά προβλήματα
• δυσκολίες στην ανταπόκριση του ατόμου σε πολύ σημαντικούς ρόλους που σχετίζονται με την εργασία, το σπίτι ή το σχολείο
• κοινωνικά ή διαπροσωπικά προβλήματα

Η μέση ηλικία έναρξης της χρήσης, αν και ποικίλλει, είναι σχετικά πρώιμη. Στο Ηνωμένο Βασίλειο το 41% των εφήβων ηλικίας 16 ετών αναφέρει ότι έχει χρησιμοποιήσει κάνναβη. Το αντίστοιχο ποσοστό για τις Ή.Π.Α είναι 34%, για την Ιταλία 10% και για την Ελλάδα 2%. Αντίστοιχη διαπολιτισμική διαφοροποίηση αναδύεται όταν εξεταστούν στοιχεία που αφορούν στη χρήση κοκαΐνης στον γενικό πληθυσμό. Έχει διαπιστωθεί ότι τα ποσοστά χρήσης είναι υψηλότερα μεταξύ των νεαρότερων ηλικιακών ομάδων και των κοινωνικά περιθωριοποιημένων, όπως οι άστεγοι και οι ιερόδουλες,
Πέρα από τα επίπεδα εξάρτησης που αναφέρθηκαν παραπάνω, έχουν αναγνωριστεί και άλλα προβληματικά πεδία τα οποία έχουν να κάνουν με τις ψυχολογικές και σωματικές αποκρίσεις ενόψει της χρήσης συγκεκριμένων ουσιών. Το κομβικό κριτήριο, εν προκειμένω, είναι η ανάπτυξη ανοχής στην ψυχοδραστική ουσία που οδηγεί στην ανάγκη κατανάλωσης ολοένα αυξανόμενης ποσότητας και σε στερητικό σύνδρομο σε περίπτωση διακοπής της χρήσης. Άλλα ειδοποιά κριτήρια τα οποία αντιστοιχούν σε προβληματικές συμπεριφορές είναι τα ακόλουθα:

• κοινωνική απόσυρση και δυσλειτουργικότητα
• αφιέρωση αυξημένου χρόνου και σημαντικής προσπάθειας για την εξασφάλιση της ναρκωτικής ουσίας
• επαλαμβανόμενες αποτυχημένες προσπάθειες απεξάρτησης

Εξάρτηση από Ενέσιμες ουσίες – Κατάχρηση Ηρωίνης

Τα οπιούχα αποτελούν ευρύτατη ομάδα ψυχοδραστικών ουσιών στις οποίες περιλαμβάνονται η μορφίνη και η ηρωίνη που λαμβάνονται σε ενέσιμη μορφή, σε αντίθεση με άλλα ναρκωτικά. Η χρήση της ηρωίνης είναι και η πλέον διαδεδομένη. Η λήψη της προξενεί αίσθημα εσωτερικής ζεστασιάς, χαλάρωσης και ευφορίας. Οι ανησυχίες και οι φόβοι λησμονιούνται και η αυτοπεποίθηση αυξάνεται. Η επίδραση του ναρκωτικού διαρκεί από 4 έως 6 ώρες. Από τη στιγμή που θα αναπτυχθεί εξάρτηση από την ουσία το στερητικό σύνδρομο ξεκινά μετά την παρέλευση 8 ωρών από την ενέσιμη λήψη. Τα συμπτώματα περιλαμβάνουν ακατάσχετο χασμουρητό, πόνους στους μύες, εφίδρωση και φτάρνισμα. Εντός 36 ωρών το στερητικό σύνδρομο φτάνει στο αποκορύφωμά του με έντονες μυΐκές συσπάσεις, κράμπες, ρίγη, εφίδρωση, ταχυπαλμία, αδυναμία ύπνου, εμετούς και διάρροια. Η μέση διάρκεια αυτής της οξείας φάσης είναι 72 ώρες, για να μειωθεί εν συνεχεία σταδιακά εντός 5 – 10 ημερών.
Η πλειονότητα των χρηστών ηρωΐνης κάνουν χρήση και άλλων ναρκωτικών. Σύμφωνα με μελέτες που διεξάχθηκαν στο Ηνωμένο Βασίλειο διαπιστώθηκε παράλληλη χρήση κρακ, διαζεπάμης, μεθαδόνης, κρυσταλλικής ηρωίνης. Περαιτέρω εύρημα της έρευνας ήταν η εναλλασσόμενη χρήση διαφορετικών ψυχοδραστικών ουσιών όπως η μεταμφεταμίνη και η κοκαΐνη, αναλόγως της διαθεσιμότητας και της τιμής.

Εξάρτηση από το Αλκοόλ

Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να αποβεί επιβλαβής, αν και ο ορισμός της ίδιας της έννοιας την υπερβολικής κατανάλωσης δεν είναι απλός και μπορεί να ποικίλλει σημαντικά. Η επαναλαμβανόμενη μέθη ωστόσο μπορεί να προκαλέσει κίνδυνο τόσο για το ίδιο το άτομο όσο και για τους άλλους καθώς οδηγεί σε επιπόλαιες ή ακούσιες επικίνδυνες συμπεριφορές με τραγικά συχνά αποτελέσματα (αυτοκινητικά δυστυχήματα και ατυχήματα, βίαιη εγκληματική συμπεριφορά, εργασιακά ατυχήματα, εισαγωγή σε νοσοκομεία για προβλήματα ψυχικής υγείας, πνιγμούς, εγκαύματα και αυτοκτονίες). Άλλες μακροπρόθεσμες επιπτώσεις περιλαμβάνουν την κίρρωση του ήπατος, την υπέρταση, τον καρκίνο και ποικίλες νευρολογικές διαταραχές.
Η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ αποτελεί συνήθως τον τελευταίο κρίκο μιας αλυσίδας που ξεκινά από την περιστασιακή κατανάλωση, συνεχίζεται με την κατανάλωση υπό πιεστικούς εξωτερικούς παράγοντες που προκαλούν στρες ή δυσφορία, και φτάνει στην αυξημένη ανάγκη κατάχρησης αλκοόλ προκειμένου το άτομο να μπορεί να ανταποκριθεί σε κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήματα ή να εμποδίσει την έναρξη στερητικού συνδρόμου. Κατά τα πρώτα στάδια της κατάχρησης, το άτομο μπορεί να χρειάζεται απλώς ένα ποτό κατά τη διάρκεια του γεύματος για να καταπραΰνει τη δυσφορία που αισθάνεται. Καθώς η εξάρτηση γίνεται εντονότερη, το άτομο ίσως αρχίσει να καταναλώνει ένα ποτό το πρωί ή το βράδυ πριν από τον ύπνο για να αποφύγει τα συμπτώματα της στέρησης. Η αποχή για τρεις ή τέσσερις ώρες μπορεί να αρχίσει να γίνεται δύσκολη. Η στέρηση προκαλεί μια σειρά συμπτωμάτων όπως το τρέμουλο (τρόμος), η ναυτία, η εφίδρωση και η διαταραχή της διάθεσης. Η πλέον ακραία μορφή έκφρασης του στερητικού συνδρόμου είναι το τρομώδες παραλήρημα. Το τελευταίο ξεκινά μετά από τρεις ή τέσσερις μέρες αποχής και διαρκεί για τουλάχιστον δύο ή τρεις μέρες προκαλώντας μείωση της συνειδητότητας, ελλειματική μνήμη, αϋπνία και τρομακτικές ακουστικές ή/και οπτικές παραισθήσεις.